تعریف
در کتب نحوی این چنین آمده:
(هو ما وقع علیه فعل الفاعل)
آن چیزی است که فعل فاعل بر آن واقع می شود.
مثال:ضرب زید عمراً
در مثال فوق(فعل زدن)توسط(زید)بر(عمر) صورت گرفته است.
اعراب و عامل مفعول به
مفعول به منصوب بوده و عامل آن فعل یا شبه فعل می باشد.
فعل:ضرب الله مثلاً
شبه فعل:باخع نفسَکَ
منصوبات
۱-فعلیه
۲-اسمیه
فعلیه
فعل مضارع منصوب
اسمیه که شامل موارد زیر می شود:
وجوه اشتراک مبتدای اسمی و وصفی
1.عامل هر دو معنوی است
2.اعراب هر دو رفع است
3.هر دو اسم مبتداء در جمله اسمیه هستند
وجوه افتراق مبتدای اسمی و وصفی
1.مبتدا اسمی نیازمند خبر است بر خلاف مبتدا وصفی که با مرفوع نیز کامل می شود
خبر
اسمی است که مجرد از عوامل لفظی بوده و به مبتدا نسبت داده می شود.مانند:(قائم)در مثال (زید قائم).
اقسام خبر
مفرد که خود دو قسم دارد(مشتق و جامد)
جمله که شامل اسمیه و فعلیه می باشد
شبه جمله که شامل ظرف و جار و مجرور می گردد
خبر مفرد
خبر مفرد بر دو نوع می باشد:
1.مشتق
خبر مشتق یا رفع به اسم ظاهر می دهد که در این صورت به همراه اسم ظاهر ضمیری وجود دارد که به مبتدا باز می گردد.مانند:(زید ناصر ابوه)که ناصر خبر است و رفع به ابوه داده است و ضمیر ابوه به زید بر می گردد.
مبتدا
اسمی که از عوامل لفظی مجرد بوده و خبری به آن نسبت داده شده باشد. مانند :
(الله اکبر)
الله مبتدا بوده و لفظ اکبر به آن نسبت داده شده است.
عامل مبتدا
عامل رفع مبتدا همان ابتدائیت(عامل معنوی)است.
اقسام مبتدا
1.مبتدا اسمی :مبتدائی است که از عوامل لفظی مجرد است و خبری به آن نسبت داده شده است،مانند :
الله غفور رحیم
نائب فاعل
عبارت است از مفعولی که قائم مقام فاعل شده است،و لذا تمام احکامیکه برای فاعل ثابت است،برای نائب فاعل نیز حاصل است_مانند مرفوع و عمده بودن در کلام،عدم جواز حذف و عدم جواز تقدیم بر فعل.
طریقه مجهول نمودن فعل
ماضی:در ثلاثی مجرد،حرف اول را مضموم و حرف یکی ماند به آخر را مکسور میکنیم(ضُرِبَ)و در ثلاثی مزید کلیه حروف متحرک ما قبل آخر را مضموم می کنیم(اُستُخرِجَ).
فاعل
هیچ فعلی بدون فاعل انجام نمی شود ؛بلکه حتی تصور نمی شود. بنابراین انجام هر فعلی نیازمند فاعل است.
تعریف فاعل :اسمی که عامل به آن اسناد داده شده است و تحقق آن عامل به واسطه آن اسم می باشد.
چنانکه در(جاء زیدُ)،زید فاعل است و جاء که عامل در زید است به واسطه زید تحقق دارد،همانطور که معلول به واسطه علت
مرفوعات بر دو قسم است:
۱_فعلیه که فقط شامل فعل مضارع مجرد از ناصب و جازم می شود.
یَقولُ/یذهبون
۲_اسمیه که شامل موارد زیر می گردد :
۱_فاعل
۲_نائب فاعل
۳_مبتدا
۴_خبر
۵_اسم افعال ناقصه
۶_اسم افعال مقاربه
۷_اسم ما و لا شبیه به لیس
۸_خبر حروف مشبه بالفعل
۹_خبر لای نفی جنس
۱۰_تابع اسم مرفوع
ندا
یکی دیگر از خصوصیات اسم این است که می تواند منادَی واقع شود و با ادات نداء خوانده می شود.
(همانطور که در آینده روشن خواهد شد،منادی در معنا مفعول می باشد و بدیهی است که مفعول باید اسم باشد و فعل نمی تواند مفعول واقع شود)؛مانند《یا اللهُ》
تمام آنچه ذکر کردیم،از خصوصیات اسم است و در فعل وحرف یافت نمی شوند.
نکته قابل توجه این است که داشتن یکی از علامات برای اسم بودن کلمه کافیست و نیاز نیست که کلمه همه ی علامات را دارا باشد.
تصغیر
یکی دیگر از خصوصیات اسم این است که می توان آن را مصغر کرد.به این صورت که اول آن را ضمه داد و به ما قبل آخر آن یاء تصغیر را اضافه کرد ؛مانند :《رَجُل》 که تصغیرش 《رُجَیل》است.
تصغیر برای اغراضی چون تحقیر و تلطیف و تَرَحُّم به کار می رود.
تصغیر از خصوصیات اسم است ؛زیرا اغراضی که ذکر کردیم تماماً لایق ذات ثابت هستند وامور انتزاعی مانند حدث و فعل،واقعیت خارجی《به غیر منشأ انتزاع》ندارند تا تحقیر یا ترحّم و غیره،نسبت به آنها صورت پذیرد. مثال《فَأَغِث يا غِياثِ مُستَغِيثِين،عُبَيدَكَ المُبتَلى》شاهد در عُبَید است که مصغر عَبد است.
نعت
یکی دیگر از خصوصیات اسم نعت یا وصف است.به عبارت دیگر،یکی از ویژگی های اسم این است که می تواند وصف یا موصوف واقع شود.
توصیف یک رابطه ی تقییدی و توضیحی است که بین دو چیز واقع شود و دو رکن دارد :
۱_منعوت یا موصوف ؛کلمه ای که با کلمه یا جمله توصیف می شود ؛مانند 《رجُلٌ》در 《جائَنِى رجُلٌ كريمٌ》
٢_نعت یا صفت ؛کلمه ای که به وسیله آن موصوف توضیح داده می شود یا مقیَّد می گردد.
بدون تردید در بین مفردات،فقط اسم می تواند وصف واقع شود ؛مانند《کریمٌ》در مثال بالا،فعل و حرف نمی تواند وصف واقع شوند.
علت در حرف واضح است ؛زیرا بر معنای مستقلی دلالت نمی کند.
اما فعل هم نمی تواند زیرا از دو صورت خارج نیست :
جمع
یکی دیگر از ویژگی های اسم جمع است ؛حال چه جمع مذکر سالم مانند :《مُسلِمُونَ》،《مُؤمِنِینَ》و《مؤ منون》و چه جمع مؤنث سالم مانند :《مُسلِمات》و《مُؤمنات》و《شَهَواتِ》در سخن امام علی علیه السلام 《مَنِ اشتاقَ إلى الجَنَّةِ سَلا عن الشَهَواتِ ؛هر که مشتاق بهشت باشد شهوت ها را ترک و به فراموشی می سپارد.》و چه جمع مکسر باشد ؛مانند :《الآدابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ ؛آداب پسندیده زیور های تازه و کهنگی ناپذیر است.》
شاهد در《آدابُ》و《حُلَل》که اولی جمع مکسر است《أدب》و دومی جمع 《حُله》است.
نکته قابل ذکر این است که 《جمع》و《تثنیه》از خصوصیات اسم هستندو در حروف و افعال جاری نمی شوند ؛زیرا جمع و تثنیه بر ذات و عین خارجی دلالت می کند.
فعل قابلیت تثنیه و جمع بسته شدن
را ندارد و بلکه این فاعل است که تثنیه و جمع بسته می شود مانند :ضربوا،ضربا،ضرب که 《واو》و《الف》در این دو فعل فاعل است.
تثنیه
یکی دیگر از ویژگی های اسم،امکان تثنیه آن است ؛مانند 《رجُل》در این سخن امام علی علیه السلام《هَلَکَ فیَّ رَجُلانِ مُحِبٌ غَالٍ وَ مُبغِضٌ قالٍ ؛دو گروه در مورد من از صراط مستقیم خارج شده و در ورطه ی هلاکت داخل شده اند :محب افراطی که در مورد من غلو می کند و دشمن که ستیزه کند.》《رجُل》چون تثنیه شده،اسم است.
تنوین
یکی دیگر از ویژگی های اسم الحاق نون تنوین به آخر آن است.
تنوین،نون ساکنه ای است که نوشته نمی شود ؛اما در تلفظ خوانده می شود و بنابر یک دیدگاه دارای پنج قسم است.
پنج قسم تنوین به طور خلاصه عبارتند از :
۱_تنوین تمکُّن صرفی ؛مانند :تنوین《زیدٌ》و《رجلٌ》
جر
یکی دیگر از خصوصیات اسم این است که می تواند مجرور واقع شود و این اعراب از ویژگی هاو علائم اسم است.بنابراین فعل و حرف نمی توانند مجرور شوند.
دلیل
عامل جرّ_طبق عقیده مشهور_از دو حال خارج نیست :
۱_یا اضافه است :مانند :《غُلامُ زیدٍ》و《صَدرُ العاقِلِ》که قبلاً گفتیم اضافه از خصائص اسماء است و در میان《اسم و فعل و حرف》چیزی به غیر از اسم نمی تواند مضاف الیه واقع شود ؛پس علامت جر در این نوع هم مختص اسم است.
دخول لام تعریف
ام تعریف یا به تعبیری 《ال》تعریف،در کلام عرب اقسام متفاوتی دارد که در دیگر کتب مذکور می باشد،لکن آنچه مسلّم است این است که جمیع اقسام لام تعریف،فقط بر اسم داخل می شوند و بر فعل و حرف داخل نمی شوند ؛مانند :《المَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ》(ماده در لغت به چیزی گفته می شودکه اصل و زمینه ساز یک چیز دیگر باشد.)لذا ترجمه حدیث این گونه می شود :《مال زمینه ساز جمیع شهوات است》.شاهد دخول《ال》بر 《مال》و《شهوات》می باشد که دلیل اسم بودن آنها است.
اضافه در لغت به معنای اسناد است و در علم نحو عبارت است از :نسبت تقییدی بین دو اسم که اولاً،اسم اول_مضاف_به اسم دوم_مضاف إليه_مقید می شود و ثانیاً،سبب مجرور شدن اسم دوم می شود ؛مانند :《غُلامُ زَیدٍ》
اضافه دارای سه رکن است :
۱_مضاف :یعنی اسمی که مابعد اضافه و به آن منسوب و مقید شده است ؛مانند《غلامُ》در مثال بالا
اولین علامت از علائم اسم این است که هم می تواند[مخبرٌ عنه]واقع شود؛يعنى چیزی که از آن خبر داده می شود، و هم می تواند [مُخبِرٌ به]واقع شود ؛یعنی چیزی که به وسیله آن خبر داده می شود.
خبر یا اخبار در علم نحو به معنای حکایت از واقعه یا جریانی است که :
۱_یا واقع شده است مانند اینکه گفته می شود《زید ٌ ضَرَبَ عمراً،زید عمر را زد》که اخبار از حادثه ایست که قبلا واقع شده است.
علامت های رفع
علامت اصلی رفع اسم ضمه و تنوین رفع است ولی گاهی در بعضی از کلمات(الف)و در بعضی دیگر (واو)جانشین ضمه می شود که به آن ها علامت های نیابتی از ضمه در اعراب رفع می گویند.
الف
در مثنی :اسم مثنی اگر مرفوع شود علامت رفعش(الف)است.
مسلِم.. مسلِمانِ
واو
*در جمع مذکر سالم :جمع مذکر سالم اگر مرفوع شود علامت رفعش واو است.
مسلِم… مسلِمونَ
*در اسماء سته :این کلمات اگر مرفوع شوند علامت رفعشان واو است.
اب… جاء ابو الحسن
کلمات یا معرب هستند یا مبنی.
کلمات معرب،کلماتی که آخر آن ها تغییر پذیر است.
کلمات مبنی،کلماتی که آخر آن ها تغییر پذیر نیست.
یکی از فوائد علم نحو تشخیص کلمات مبنی و معرب از هم است.ما در ابتدا به شناخت کلمات مبنی می پردازیم؛چون تعدادشون نسبت به کلمات معرب محدود تر است و شناخت آن ها در مدت کوتاه تری میسر می گردد.
عامل و معمول
هنگام ترکیب کردن کلمات با یکدیگر بعضی از کلمات در کلمه دیگر تأثير می گذارند. در این صورت کلمه تاثیر گذارنده را (عامل)و کلمه تاثیر پذیر را(معمول)می نامند.
عوامل بر دو نوعند: لفظی و معنوی
عوامل لفظی خود بر سه قسمند: فعل و حرف و اسم
مهمترین عوامل لفظی افعالند که همه آنها عامل می باشند.
عوامل معنوی بر دو قسمند: عامل رفع در مبتدا و خبر که از آن به (ابتدائیت) تعبیر می کنند. و عامل رفع در فعل مضارع که از آن به(مجرد بودن از ناصب و جازم)تعبیر می کنند.
پ.ن. هدیه محضر نورانی امام حسین علیه السلام صلوات
نحو مقدماتی
علم نحو، عامل و معمول، مُعرَب و مَبنی، اعراب و بناء، ضمیر، اسم موصول، ااسم اشاره، مبتدا و خبر، فاعل، لازم و متعدی، معلوم و مجهول، مرکّب مزجی، مفعول به، مفعول فیه، مفعول له، مفعول مطلق، حال، تمییز، افعال ناقصه، افعال مقاربه، افعال مدح و ذم، فعل تعجب، حروف عامل، حروف غیر عامل، منادا، مستثنی، اسم های عامل ، توابع
علم نحو
تعریف علم نحو: قواعدی که به سبب دانستن آنها، احوال آخر کلمات و طریقه ترکیب آنها با یکدیگر دانسته می شود علم نحو نامیده می شود.
به عبارت دیگر: نحو علمی است که از حالات آن در کلمات عرب هنگام ترکیب آنها با یکدیگر، سخن می گوید و راه و روش ترکیب کلمات و جمل را به ما می آموزد.
فایده علم نحو، فهم صحیح کلام عرب و حفظ زبان از خطای در گفتار است.
کلمه: لفظِ موضوعی است که بر معنای مفردی دلالت کند، مثل: زید، نَصَرَ، مِنه.
اقسام کلمه:
کلمه بر سه قسم است: اسم، فعل و حرف.
اسم: کلمه ای است که بر معنای مستقلی دلالت کند و آن معنی مقترن به یکی از زمانهای سه گانه نباشد، مانند: عِلم، رَجُل، کتاب.
حروف عامل و غیر عامل:
تعریف: حروف عامل:حروفی هستند که در اعراب کلمه بعدی اثر می گذارند. به اعراب «تلمیذ» توجه کنید:
التلمیذ. مِن التلمیذِ إنَّ التلمیذَ
نتیجه اینکه حرف «مِن» اعراب تلمیذ را مجرور نمود و حرف« إنَّ »نیز تلمیذ را منصوب نمود، پس این دو حرف عامل هستند
