فاعل

هیچ فعلی بدون فاعل انجام نمی شود ؛بلکه حتی تصور نمی شود. بنابراین انجام هر فعلی نیازمند فاعل است.

تعریف فاعل :اسمی که عامل به آن اسناد داده شده است و تحقق آن عامل به واسطه آن اسم می باشد.
چنانکه در(جاء زیدُ)،زید فاعل است و جاء که عامل در زید است به واسطه زید تحقق دارد،همانطور که معلول به واسطه علت

اقسام فاعل

ظاهر :مانند :(زید) در کتبَ زید.
مضمره،که خود شامل بارز مانند(تُ_تِ)در ضربتُ و ضربتِ/و شامل مستتر مانند(هو_هی)در ضربَ و ضربت می شود.

موارد استتار وجوبی فاعل

در این مواضع نیازی به گشتن برای یافتن فاعل نیست و تنها کمی باید دقت نمود :

فعل امر مفرد مذکر مخاطب. مانند(انت)در إضرِب
مضارع مفرد مذکر مخاطب. مانند(انت)در تَضرِب
مضارع متکلم. مانند(أنا)در أضرِبُ
مضارع متكلم مع الغير. مانند(نحن)در نَضرِبُ
افعال استثناء. مانند(خلا،حاشا،عدا)در مثال جائنی القوم حاشا زیداً
افعل تعجب. مانند(ضمیر هو)در ما احسنَ زیداً
فاعل در مثال :زید قام و زید یقوم که در(قام و یقوم)ضمیر مستتر فاعل است.

اقسام الحاق تاء تانیث به فعل

واجب

هر گاه فاعل،اسم ظاهر و مونث حقیقی باشد و بین فعل و فاعل فاصله ای نباشد.
مانند :قامت هند

هرگاه فاعل،ضمیر متصل به فعل باشد.
(چه مرجع ضمیر مونث حقیقی باشد چه مجازی).
مانند :هند قامت/الشمس طلعت

جائز الوجهین

هرگاه فاعل اسم ظاهر و مونث لفظی
(مجازی)باشد.
مانند :طلعت الشمس/طلع الشمس

نکته… هر گاه میان فعل و فاعل(مونث حقیقی)فاصلی به غیر از (الا)استثنائیه قرار بگیرد،ذکر نمودن تاء تانیث ترجیح دارد. اگر چه ترک آن نیز جایز است.
دخلت الدار هند/دخل الدار هند

حالات تقدیم و تاخیر فاعل و مفعول

وجوب تقدیم فاعل بر مفعول

۱_هر گاه مقدم شدن مفعول،موجب اشتباه فاعل بر مفعول گردد و این زمانی است که اعراب هر دو ظاهر نبوده و قرینه ای برای تشخیص فاعل از مفعول نباشد. مانند :
ضرب موسی عیسی/نصر هذا ذاک

۲_هر گاه فاعل ضمیر متصل به فعل بوده و مفعول اسم ظاهر یا ضمیر موخر از فعل باشد. مانند :
ضربتُ زیداً

۳_هر گاه مفعول به بعد از (إلا)یا(انما)قرار گیرد. مانند :
ما ضرب زید الا عمراً

تقدیم مفعول بر فاعل واجب است

۱_هر گاه به فاعل ضمیری متصل شود که به مفعول باز می گردد. مانند :اذا ابتلی ابراهیم ربّه

۲_هر گاه مفعول ضمیر باشد و لکن فاعل اسم ظاهر باشد. مانند :
ضربک زید

۳_هر گاه فاعل بعد از(الا)و(انما)قرار بگیرد. مانند :
ماضرب عمراً الا زید